काठमाडौं । देशभरका साना तथा मझौला व्यवसाय यतिबेला गम्भीर संकटमा परेको राष्ट्रिय व्यापार संघका उपाध्यक्ष बैकुण्ठ दाहालले बताएका छन् । पछिल्लो समय राजनीतिक अस्थिरता, सरकारको कमजोर उपस्थिती र जनजीविकाप्रति राज्यको उदासीनताका कारण व्यवसायीले ‘राज्यविहीनताको अनुभूति’ गर्न थालेको उनको भनाइ छ ।

नेपाल न्युज बैंकसँगको कुराकानीमा उनले साना व्यवसायलाई जोगाउने दायित्व राज्यको भए पनि अहिले राज्य छ कि छैन भन्ने नै महसुस हुन नसक्ने अवस्था बनेको बताए । “सरकारले व्यवसायीलाई जसरी हेर्नुपथ्र्यो, त्यो भएन । नीतिगत सहारा छैन, नियमन छैन, सहुलियत छैन,” उनले भने ।

उनले यसअघिका सरकार भ्रष्टाचारमा लिप्त भई कुर्सी जोगाउनमै सीमित भएको आरोप लगाए । जनताको जनजीविका, व्यापार–व्यवसायका सवालमा त्यसबेलाका सरकारले ध्यान नदिँदा त्यसकै प्रतिफलस्वरूप जेन्जी आन्दोलन भएको उनको विश्लेषण छ । तर आन्दोलनपछि बनेको सरकारले समेत व्यवसायीको आवाज सुन्ने फुर्सद नपाएको दाहालले बताए । “अहिले सरकार पनि कुर्सी जमाउनमै व्यस्त देखिन्छ,” उनले भने ।

काठमाडौंको मुख्य व्यापारिक क्षेत्र न्यूरोडको उदाहरण दिँदै उनले त्यहाँका भित्री भागमा ठूलो संख्यामा सटर खाली गरेर व्यापारीहरु पलायन भइरहेको बताए । “बाहिर ‘टुलेट’ लेखिएको नदेखिए पनि भित्रभित्र धेरै सटर खाली छन् । कारण एउटै हो, व्यापारीहरुमाथि थोपरिएको अत्यधिक घरभाडा,” उनले भने । घरभाडा नियमन गर्नुपर्ने जिम्मेवारी सरकारको भए पनि त्यसतर्फ कुनै चासो नदिएको उनले गुनासो गरेका छन् ।

दाहालका अनुसार अहिले व्यवसायीहरू बहुआयामिक आर्थिक दबाबमा छन् । घरभाडा तिर्न गाह्रो, बैंक तथा सहकारीको ब्याज तिर्न झन् गाह्रो, कर्मचारीको तलब धान्न नसक्ने अवस्था छ । “व्यवसायबाट भएको आम्दानीले दैनिक खर्च पनि धान्न नसक्ने स्थिति छ,” उनले भने ।

उनका अनुसार समग्र व्यापारिक गतिविधि करिब ७५ प्रतिशतले घटेको छ । “अहिले २५ प्रतिशत मात्र व्यापार भइरहेको छ । अलिकति ठूलो लगानी गर्न सक्ने व्यापारीहरू टिकिरहेका छन तर साना व्यापारीको अवस्था अत्यन्तै नाजुक छ,” दाहालले बताए । दैनिक व्यापारबाटै घरखर्च चलाउनुपर्ने साना व्यवसायीहरू सबैभन्दा बढी मारमा परेको उनको भनाइ छ ।

महँगी र घट्दो क्रयशक्तिले पनि व्यापारलाई थप कमजोर बनाएको उनले बताए । “पहिला एक लाखको सामान किन्ने उपभोक्ताले अहिले ७५ हजारको मात्रै किन्न सक्छ,” उनले भने । दालचामल पसलदेखि चिया पसलसम्म ग्राहकको भीड घटेको उल्लेख गर्दै उनले भने, “अहिले बजारमा कन्जुमर नै छैनन् ।”

चीन तर्फका नाका अबरोधका कारण आपूर्ति प्रणालीमा पनि गम्भीर समस्यामा परेको दाहालले बताए । दशैंमा आइपुग्नुपर्ने सामान महिनौँ ढिलो आइरहेको, कतिपय सामान अझै बाटोमै थन्किएको अवस्था रहेको उनले सुनाए । रसुवागढी र कोरला नाकाबाट आउने सामानमा अवरोध हुँदा लागत बढ्दै गएको छ । “सामान नआउँदा लगानी डुबिरहेको छ, ब्याज भने बढिरहेकै छ,” उनले भने ।

यस्तो अवस्थामा सरकारले चाहेको खण्डमा वैकल्पिक उपाय अपनाउन सक्थ्यो भन्दै उनले आपतकालीन रूपमा हवाई माध्यम प्रयोग गर्न सकिने सुझाव दिए । “सरकार सक्षम हुन्थ्यो भने हेलिकप्टरमार्फत सामान ल्याएर चोभार सुक्खा बन्दरगाह हुँदै त्यहाँबाट बजारमा पठाउन सकिन्थ्यो,” उनले भने ।

व्यापार घट्नुको अर्को प्रमुख कारण युवा पलायन भएको दाहालको ठहर छ । १८ देखि ३० वर्ष उमेर समूहका युवाहरू नै मुख्य उपभोक्ता भए पनि दैनिक हजारौँको संख्यामा विदेश गइरहेको उनले बताए । “उपभोग गर्ने वर्ग नै देश छोड्दै गएपछि व्यापार कसरी चल्छ ?” उनले प्रश्न गरे ।

समाधानको बाटो युवामैत्री नीति भएको दाहालले जोड दिए । “युवालाई आफ्नै देशमा रोक्ने नीति सरकारले ल्याउन सके व्यापार र अर्थतन्त्र दुवै चलायमान हुन्छ,” उनले भने । सरकार निकम्मा बन्दा सबै क्षेत्र प्रभावित हुने भन्दै उनले अब पनि गम्भीरता नदेखाए अवस्था झन् बिग्रिने चेतावनी दिए ।
बजारमा भिडभाड भए पनि किनमेल घट्दो
पछिल्लो समय बजारमा मानिसको आउजाउ देखिए पनि वास्तविक किनमेल भने उल्लेख्य रूपमा घटेको राष्ट्रिय व्यापार संघका उपाध्यक्ष बैकुण्ठ दाहालले बताएका छन् । उनका अनुसार अहिले देखिने भिडभाड धेरै हदसम्म किनमेलभन्दा पनि घुमघाम, भेटघाट र समय बिताउने प्रयोजनमा केन्द्रित छ, जसले व्यापारलाई प्रत्यक्ष रूपमा फाइदा पु¥याउन सकेको छैन् ।

“एउटा ज्याकेट किन्न तीन–चार जना परिवार वा साथीहरू सँगै आउने अवस्था त देखिन्छ, चिया खाने, घुम्ने, फोटो खिच्ने पनि हुन्छ,” दाहालले भने, “तर त्यो भिडभाड किन्ने ग्राहकको होइन, घुम्न आउने भिड हो ।” उनका अनुसार अघिल्ला वर्षहरूको तुलनामा यसपालि बजारको चहलपहल नै कम छ, जसको असर प्रत्यक्ष रूपमा व्यापारमा परेको छ ।

कमजोर शिक्षा नितीले समस्या
दाहालले अहिलेको समस्याको जरो शिक्षा नीतिमै रहेको बताए । बहुदलीय व्यवस्थापछि पूर्वव्यवसायिक शिक्षा, नैतिक शिक्षा र सांस्कृतिक शिक्षा हटाइँदा समाजमा श्रम, उत्पादन र व्यवसायप्रतिको सम्मान घट्दै गएको उनको भनाइ छ । “आज ९–१० कक्षा पढ्ने विद्यार्थीलाई धान कहाँबाट आउँछ भनेर सोध्दा पसलबाट किनिन्छ भन्छ,” उनले उदाहरण दिए ।

उनले विद्यालय तहदेखि नै कृषि र व्यावसायिक शिक्षालाई अनिवार्य रूपमा जोड्नुपर्ने आवश्यकता औंल्याए । “८, ९, १० का विद्यार्थीलाई असार–साउनमा खेतबारीमा, कात्तिक–मंसिरमा बाली भित्र्याउन फिल्डमा लैजानुपर्छ,” उनले भने, “त्यसले अन्न उत्पादनको मूल्य बुझाउँछ र आत्मनिर्भर बन्ने सोच विकास गर्छ ।”
कृषिलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोडेर व्यवसायीकरण गर्न सके युवालाई विदेश जानबाट रोक्न सकिने दाहालको विश्वास छ । “अहिले हलो–कोदालोको युग होइन, मेसिन र औजारमार्फत कृषिमा क्रान्ति गर्न सकिन्छ,” उनले भने । किसानले उत्पादन गरेको वस्तु राज्यले प्रत्यक्ष किन्ने वा हाटबजार प्रणालीलाई पुनर्जीवित गर्नुपर्ने उनले सुझाव दिए ।

बिचौलियाको प्रभावका कारण समस्या
बिचौलियाको प्रभावका कारण किसान र उपभोक्ता दुवै मर्कामा परेको दाहालले बताए । “धादिङमा ५० रुपैयाँ किलो काउली बिक्छ, काठमाडौंमा त्यही काउली १२० रुपैयाँ किलो पर्छ,” उनले भने, “बीचमा दुई–तीन तहका बिचौलिया छन् ।” स्थानीय उत्पादनलाई प्राथमिकता दिए युवालाई गाउँमै रोजगारी दिन सकिने उनको भनाइ छ ।
न्यु रोड लगायतका व्यापारिक क्षेत्रमा अत्यधिक घरभाडा अर्को ठूलो समस्या भएको दाहालले बताए । “भाडा यति महँगो छ कि सुन्दा जिब्रो टोक्नुपर्छ,” उनले भने । उनका अनुसार घरभाडा स्थानीय सरकारले वैज्ञानिक रूपमा तोक्नुपर्ने हो, तर त्यो जिम्मेवारीबाट सरकार पन्छिएको छ ।

असन्तुलीत कर प्राणालीको मारमा व्यवसायी
दाहालले कर प्रणाली पनि असन्तुलित हुँदा व्यवसायीहरु मारमा परेको बताए । “व्यवसाय कर, आयकर, भ्याट, भन्सार सबै व्यवसायीले तिर्छन् । तर घरबेटीले घरभाडाबाट कमाएको आम्दानीमा कर तिर्दैनन,” दाहालले गुनासो गरे । घरबेटीले मनलाग्दी भाडा बढाउन पाउने र सबै आर्थिक भार व्यवसायीमाथि थोपर्ने प्रवृत्ति अन्यायपूर्ण भएको उनको भनाइ छ ।

दाहालले स्थानीय सरकार, घरबेटी र व्यवसायीबीच सहकार्य गरेर भाडा निर्धारण गर्नुपर्नेमा जोड दिए । “व्यवसाय कमजोर हुँदा भाडा घटाउने, अवस्था सुध्रिँदा पुनः समायोजन गर्ने समझदारी हुनुपर्छ,” उनले भने । यसले व्यवसायीलाई टिक्न मद्दत गर्ने उनको धारणा छ ।

साना व्यवसायीप्रति राज्यको दृष्टिकोण नै विभेदपूर्ण भएको दाहालको आरोप छ । “राज्यले साना व्यवसायीलाई व्यवसायी नै मानेको छैन,” उनले भने । ठूला व्यापारी र राजनीतिक पहुँच भएका व्यक्तिहरूले अनुदान र सहुलियत लिने तर साना व्यवसायीसम्म सूचना नै नपुग्ने अवस्था रहेको उनले बताए ।
उनका अनुसार नागरिकता, प्यान वा भ्याटको आधारमा ५ लाखदेखि २५ लाखसम्मको सहुलियत ऋण उपलब्ध गराउन सके साना व्यवसाय फस्टाउन सक्छन् । “साना व्यवसायीसँग धितो हुँदैन, उसको नागरिकतै धितो हो,” उनले भने ।

दाहालले नयाँ पुस्तालाई सन्देश दिँदै भने, “आफ्नो क्षमता, ज्ञान र पुँजीअनुसार व्यवसाय गर्नुस् । कुनै पनि काम सानो हुँदैन ।” उनले क्रमशः अघि बढ्ने धैर्य गर्न आग्रह गर्दै थपे, “भ¥याङ क्रमसँग चढ्नुपर्छ, एकैचोटि फड्को मार्दा लडिन्छ ।”